Rosochacki (Rossochacki) Mikołaj Franciszek h. Prus III (zm. 1685), ciwun trocki, sędzia ziemski wileński. Pochodził z rodziny z Rosochatego w ziemi nurskiej, której przedstawiciele już w XVI w. osiedli na Litwie. W l. 60-tych XVII w. kwestionowano szlachectwo R-ego.
R. uchodził powszechnie za «człowieka w prawie litewskim bardzo biegłego» i «jurystę». W tym charakterze pracował w l. 1647–51 (a może i wcześniej) «w Trybunałach w sprawach ekonomiji Króla JM. i innych skarbowych», otrzymując stały jurgielt 200 złp. rocznie ze skarbu lit. Jednocześnie już w r. 1650 był pisarzem grodzkim trockim z ramienia Mikołaja Abramowicza, a po jego śmierci (1651) z ramienia Mikołaja Stefana Paca. Dzięki poparciu kanclerza Albrychta Stanisława Radziwiłła obrany został we wrześniu 1653 jednym z kandydatów na urząd pisarza ziemskiego trockiego i t. r. «w obozie pod Żwańcem» (październik–grudzień) zatwierdzony przez króla. Na sejm 1655 r. posłował z pow. trockiego i wybrany został na deputata do Trybunału skarbowego mającego obradować w Wilnie. Zapewne jesienią t.r. złożył carowi Aleksemu przysięgę wierności, ale już latem 1656, zebrawszy potajemnie część szlachty trockiej, poszedł z nią do Jana Kazimierza. Być może R. towarzyszył komisarzom Rzpltej prowadzącym rokowania z Rosją w Niemierzy jesienią t. r.; w listopadzie przybył z Wilna do obozu Wincentego Gosiewskiego hetmana polnego lit. w Augustowie, gdzie oskarżał oficerów o opuszczanie armii. Być może już wówczas związał się politycznie z Gosiewskim. W lutym 1658 był w Warszawie na konwokacji senatorsko-szlacheckiej jako reprezentant szlachty trockiej. Przy okazji przedstawił królowi ważną dla szlachty sprawę zakresu działania sądu grodzkiego trockiego i uzyskał jego zgodę (13 III), «aby same tylko recentiora crimina sądzone sine appellatone były, inszych zaś żadnych spraw, aby się tenże sąd grodzki nie ważył sądzić». Dn. 12 III t. r. R. mianowany został pisarzem rozchodowym skarbu lit. Był na sejmie 1658 r., z którego wyznaczono go na deputata do Trybunału skarbowego lit. Dn. 17 VII t. r. mianowany został sekretarzem JKM. Z sejmu 1659 r. ponownie był deputatem do Trybunału skarbowego, który obradował w Grodnie w czerwcu t. r.; przekazano mu wówczas za 26 tys. złp. arendę akcyzy żmudzkiej za 1659 r., a żmudzkiej (za 26 tys. złp.) i kowieńskiej (za 6 tys. złp.) za okres od 24 VI 1660 do 23 V 1661.
Dn. 18 IX 1659 R. został sędzią ziemskim trockim. Jako poseł woj. trockiego na sejm 1661 r. podpisał 18 VII inspirowany przez Paców manifest szlachty lit. popierający elekcję vivente rege i grożący zerwaniem unii w razie niepoparcia jej przez Koronę. Z tegoż województwa posłował na sejmy 1662, 1664, konwokację wileńską w lipcu 1665 oraz sejm wiosenny 1667 r. W czerwcu 1665 brał udział w obradach komisji skarbowej lit. w Wilnie. Związany z fakcją Paców uzyskał ich poparcie w zabiegach o intratny urząd pisarza ziemskiego wileńskiego i mimo licznych sprzeciwów obrany został 28 VI 1667 jednym z kandydatów do tego urzędu. Nie wiadomo kiedy otrzymał nominację, ale przysięgę złożył 15 IX t. r. na sejmiku wileńskim. W l. 1665–6 pełnił funkcję superintendenta mennicy lit. w Kownie. Na sejm nadzwycz. 1668 r. R. posłował z woj. wileńskiego i podpisał dyplom abdykacji Jana Kazimierza. Z Wilna także posłował w r. n. na elekcję oraz na oba sejmy w r. 1670. Na sejmie jesiennym został obrany deputatem do ułożenia instrukcji posłom udającym się na rokowania z Rosją. Był już wówczas ciwunem trockim (zachowując pisarstwo wileńskie i rozchodowe skarbu lit.). Uczestniczył w obradach trwającej od maja do sierpnia 1671 komisji skarbowo-wojskowej w Wilnie. Na sejmie konwokacyjnym 1674 r. wyznaczony został na deputata do boku prymasa i do mającej się zacząć 21 III w Wilnie komisji podatkowej lit. Przewodniczył obradującemu w dn. 28 i 29 V 1676 sejmikowi relacyjnemu wileńskiemu. Wziął udział w komisji skarbowo-wojskowej w Wilnie latem 1677. W r. 1681 pełnił funkcję pisarza komisji dla sądów deputackich obradującej w Grodnie 21 IX t. r. Z pewnością uczestniczył w pracach komisji skarbowych lit. w Grodnie w listopadzie 1681 i 1682 r. Za niemal stałe bowiem pełnienie funkcji komisarskich z ramienia woj. wileńskiego szlachta na sejmiku relacyjnym 26 V 1683 złożyła mu podziękowanie oraz wybrała na kolejną komisję do Grodna w sprawie zapłaty wojsku zaległego żołdu. Wziął udział w sejmiku przedsejmowym wileńskim 5 I 1685.
R. zgromadził pokaźny majątek. Już w r. 1653 nabył dobra Wozniczany i Żerebianie w woj. trockim. W r. 1654 Mikołaj Stefan Pac przekazał mu Mieciuny należące do ekonomii trockiej. Dn. 10 V 1656 otrzymał królewszczyznę Płasówka w pow. kowieńskim. W r. 1660 z cesji Adama Kwaśnińskiego Złotego wszedł w posiadanie wsi Cyrajwy, Nowina Większa i Nowina Mniejsza (Samgrudy), należących do dzierżawy maćkowskiej w woj. trockim. W r. 1661 marszałek nadworny lit. Teodor Aleksander Lacki scedował R-emu star. niemonojckie w woj. trockim (przed r. 1674 R. przekazał je synowi). W r. 1666 R. kupił dobra Antowile w woj. wileńskim. W r. 1676 za 30 tys. złp. wziął w zastaw na trzy lata od Kazimierza Jana Sapiehy ogromne dobra Kretynga na Żmudzi. W l. osiemdziesiątych trzymał w zastawie radziwiłłowskie Taurogi i Sereje; toczył proces z Marcjanem Ogińskim, kanclerzem lit., o dobra Oława (Holawa), miał też Dorgunie (pow. grodzieński) i kamienicę w Wilnie (libertowana 1661 r.) przy ul. Niemieckiej. R. fundował w r. 1670 konwent jezuicki przy kościele farnym w Łahiszynie (w woj. brzeskim-lit.). Zmarł 12 IV 1685 w Oławie pod Trokami.
Z małżeństwa z Cecylią z Krasowskich miał syna Władysława Michała (zm. 1684), star. niemonojckiego. Być może drugim synem był wzmiankowany w r. 1676 na sejmiku wileńskim Kazimierz Jan, który też zapewne umarł młodo, głównym bowiem spadkobiercą R-ego został jego bratanek Stanisław, pisarz grodzki trembowelski.
Uruski; Elektorowie; – Codello A., Hegemonia Paców na Litwie i ich wpływ w Rzeczypospolitej 1669–74, „Studia Hist.” R. 13: 1970 z. 1 s. 31; Kurczewski J., Biskupstwo wileńskie, Wil. 1912; Ochmann S., Sejmy lat 1661–1662. Przegrana batalia o reformę ustroju Rzeczypospolitej, Wr. 1977 s. 257; Sapiehowie; Wolff J., Pacowie, Pet. 1885; Załęski, Jezuici; – Akty Moskovskogo gosudarstva, Wyd. N. A. Popov, Pet. 1894 II; Akty Vil. Archeogr. Kom., IV, V, VIII, XXXIV; Archeografičeskij sbornik dokumentov; Chrapowicki J. A., Diariusz. Cz. 2: lata 1665–1669, Oprac. A. Rachuba, T. Wasilewski, W. 1988; Medeksza, Księga Pamiętnicza; Rachunki podskarbstwa litewskiego 1648–1652, Wyd. E. Tyszkiewicz, Wil. 1855 s. 31; Vol. leg., IV 498, 554, 669, 981, 1022, V 48, 54, 213, 229, 811; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. II 1578, także materiały nieuporządkowane, Dz. V nr 1867 (list z 30 VI 1667), 3406 (z 28 VII 1685), 13317 (listy R-ego), Dz. X Sapiehowie, Arch. Publiczne Potockich nr 133 s. 104–108, nr 341 s. 773, Arch. Zamoyskich nr 3083 s. 63–74; Arch. Państw. w Kr.: Arch. Sanguszków nr 67 s. 303–304, Arch. Krzeszowickie Potockich nr 3227 (list z 18 VII 1667); B. AN USRR we Lwowie: Fond Ossolińskich nr 4278 k. 22–23, nr 5953 k. 397v.; B. Czart.: rkp. 2105 k. 217–218, rkp. 2749 k. 363–364; B. Jag.: rkp. 32/52 k. 231–234; B. Narod. BOZ nr 911 (pod 12 IV 1685), nr 1809 k. 876–885; B. Sałtykowa-Szczedrina w Leningradzie: Avtografy Dubrovskogo rkp. 127 k. 153–154, rkp. 150 k. 69–71; Central’nyj Gosudarstvennyj Archiv Drevnich Aktov w Moskwie: Fond 389 (Metryka Lit.), Ks. Wpisów nr 127 k. 418–419v., 511–512v., nr 129 k. 179–180, nr 130 k. 22–22v., 179v.–180, 215v., 230–231, 231–232, 412–412v., nr 132 s. 10–11, nr 134 k. 24v., 45–45v., 75v.–76, nr 142 k. 525–526, nr 503 k. 208– 208v.; Lietuvos TSR Centrinis Valstybinis Istorijos Archyvas w Wilnie: Senieji aktai 3232 k. 1.
Andrzej Rachuba